Urlop wypoczynkowy członków związków zawodowych w czasie kadencji w zarządzie

1) Pracownicy są zwolnieni w pełnym wymiarze czasu pracy z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie związku zawodowego, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Czy są oni zobowiązani do sporządzania planu urlopu wypoczynkowego?

Plan urlopów sporządza pracodawca, uwzględniając wnioski pracowników, w tym zwolnionych od pracy w celu sprawowania funkcji w zarządzie organizacji związkowej, jeśli je złożą.

Pracownikowi przysługuje prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na czas pełnienia kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej. Może być ono realizowane w pełnym lub niepełnym wymiarze (łączenie z pracą), odpłatnie lub nieodpłatnie - w zależności od treści wniosku zarządu związku w tej sprawie. Pracodawca natomiast jest takim wnioskiem związany. Tak wynika z art. 31 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1881), dalej ustawy związkowej oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych... (Dz. U. nr 71, poz. 336), dalej rozporządzenia.

Zwracamy uwagę! Zwolnienie na czas pełnienia funkcji w zarządzie organizacji związkowej nie przybiera formy dodatkowej umowy między pracodawcą i pracownikiem ani nie kreuje między nimi odrębnego stosunku pracy.

Jest ono wykonywane w ramach już istniejącego stosunku zatrudnienia, modyfikując jego treść w taki sposób, że mimo braku świadczenia umówionej pracy na rzecz pracodawcy, pracownikowi przysługuje wynagrodzenie (por. m.in. uzasadnienie uchwały SN w składzie 7 sędziów z 20 stycznia 1999 r., sygn. akt III ZP 25/98, OSNP 1999/17/541 i wyrok SN z 4 kwietnia 2002 r., sygn. akt I PKN 233/01, OSNP 2004/6/96). Zdaniem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uzasadnieniu wyroku z 19 czerwca 2012 r. (sygn. akt II PK 270/11) takie zwolnienie powoduje czasowe i częściowe "zawieszenie" funkcjonującego stosunku pracy. Nie chodzi tu zatem o zawieszenie wszystkich praw i obowiązków (wyjątek: korzystanie z umundurowania i lokalu/pomieszczenia mieszkalnego) związanych z tym stosunkiem pracy, jak to ma miejsce przy urlopie bezpłatnym (§ 3 rozporządzenia).

Powyższe nie wypływa natomiast na konieczność wykonywania pozostałych obowiązków pracowniczych, jeśli przepisy nie przewidują odstępstw. Związkowiec zwolniony ze świadczenia pracy utrzymuje bowiem w tym czasie status pracownika. Co więcej, Sąd Najwyższy uważa, że pełniąc funkcję w zarządzie organizacji związkowej świadczy on pracę, tyle że inną niż wynikająca ze stosunku zobowiązaniowego łączącego go z pracodawcą (por. uzasadnienie wyroku z 3 marca 2015 r., sygn. akt I PK 176/14, OSNP 2017/1/1). Jest to praca przede wszystkim na korzyść i w interesie pracowników, ale i samego pracodawcy, ponieważ może uchronić go przed skutkami ewentualnych naruszeń przepisów (por. uzasadnienie uchwały SN z 13 grudnia 2005 r., sygn. akt II PZP 9/05, OSNP 2006/7-8/109).

Skoro w okresie zwolnienia na pracę związkową stosunek pracy trwa, to w takim razie pracownik nabywa za ten czas urlop wypoczynkowy. Problematyczne jest jednak jego zaplanowanie i wykorzystanie. Zgodnie z art. 163 § 1 K.p. tworzenie planu urlopów wypoczynkowych na dany rok kalendarzowy leży wyłącznie w gestii pracodawcy, który bierze przy tym pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy. Uwzględnia w nich zatem wnioski pracowników częściowo zwolnionych z pracy z powodu wypełnienia zadań związkowych, gdyż w pozostałej części realizują oni obowiązki służbowe. Nie ma natomiast pewności, jak powinien się zachować w przypadku pracowników całkowicie zwolnionych z obowiązków służbowych na rzecz realizacji pracy związkowej. W myśl art. 154² § 1 K.p. urlopu udziela się bowiem w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu. Jednak związkowiec korzystający ze zwolnienia nie ma dni pracy w ścisłym rozumieniu tego przepisu. Inspekcja pracy podpowiada, aby pracodawca i pracownik dokonali w tego typu sytuacji wspólnie stosownych ustaleń (por. pismo do Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Pielęgniarek i Położnych z 18 listopada 2009 r., znak GPP-87-023-215/09). Zdaniem Inspekcji, nawet brak ustaleń daje pracodawcy prawo do zaplanowania urlopu takiemu pracownikowi, co uzasadnia stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uzasadnieniu uchwały z 13 grudnia 2005 r. 

Jak czytamy w stanowisku Inspekcji Pracy ze względu: "(...) na ogólną zasadę braku możliwości egzekwowania dyscypliny pracy i reguł postępowania ściśle związanych ze świadczeniem pracy na rzecz pracodawcy, nie można przyjąć, by w każdym przypadku bezwzględnym obowiązkiem pracownika - związkowca zwolnionego od pracy w pełnym wymiarze czasu pracy było zaplanowanie przysługującego mu urlopu.".

2) Kto udziela urlopu wypoczynkowego związkowcom, w tym przewodniczącym komisji krajowej, zarządu wojewódzkiego i zarządu terenowego związku zawodowego?

Każdemu członkowi związku zawodowego, w tym pełniącym określone funkcje i zwolnionym ze świadczenia pracy w celu ich sprawowania, urlopu wypoczynkowego udziela ich pracodawca. Wynika to z powodów przedstawionych w odpowiedzi na pytanie 1, a także z uwagi na to, że członkostwo w związku zawodowym nie powoduje powstania stosunku pracy z tego tytułu. Związek jest dobrowolną i samorządną organizacją, powołaną do reprezentowania i obrony praw, interesów zawodowych i socjalnych ludzi pracy, czyli pracowników (bez względu na podstawę prawną ich zatrudnienia), członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i osób na umowach agencyjnych. To grono osób ma prawo tworzyć i wstępować do związków, aby móc działać w wymienionych celach (art. 1 ust. 1 i art. 2 ust. 1 ustawy związkowej).

3) Kto sprawuje nadzór nad terminowym wykorzystaniem urlopu wypoczynkowego przez związkowców i zapobiega ewentualnemu gromadzeniu się niewykorzystanego urlopu?

Do obowiązków pracodawcy należy udzielanie urlopów wypoczynkowych pracownikom-związkowcom, w tym zwolnionym od pracy na czas pełnienia kadencji w zarządzie związku zawodowego. Wynika to z przywoływanego w odpowiedzi na pytanie 1 przepisu art. 163 § 1 K.p. Ponadto stosownie do art. 152 § 1 K.p., pracodawca ma umożliwić pracownikowi wykorzystanie urlopu jednorazowo lub przychylić się do wniosku pracownika o podział urlopu na części, z których jedna musi trwać co najmniej 14 kolejnych dni kalendarzowych (art. 162 K.p.).

Pracodawca powinien udzielić urlopu wypoczynkowego w roku kalendarzowym, za który urlop przysługuje, nie później jednak niż do 30 września następnego roku kalendarzowego (art. 161 w związku z art. 168 K.p.). Nie może jednak zmusić pracownika do wykorzystania urlopu. Takie prawo przysługuje mu jedynie w okresie wypowiedzenia (art. 167¹ K.p.). Jeśli pracownik nie zrealizuje prawa do urlopu w ciągu 3 lat od dnia jego wymagalności, urlop przedawni się (art. 291 § 1 K.p.).

Gdy pracodawca złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy, w tym nie udziela urlopu wypoczynkowego, naraża się na odpowiedzialność karną, za którą przepis art. 218 § 1a K.k. przewiduje karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat.