Pracownikom w określonych okolicznościach przysługują zwolnienia od pracy. Część z nich została ustalona w Kodeksie pracy lub przepisach wykonawczych, a część w odrębnych przepisach. Za niektóre zwolnienia od pracy pracownicy zachowują prawo do wynagrodzenia albo przysługuje im rekompensata, a niektóre mają charakter niepłatny.
Pracodawca jest obowiązany zwolnić pracownika od pracy, jeżeli obowiązek taki wynika z Kodeksu pracy, z przepisów wykonawczych do Kodeksu pracy albo z innych przepisów prawa. Dużo zwolnień od pracy przewidzianych w Kodeksie pracy ma charakter odpłatny. Zaliczają się do nich:
Do kodeksowych zwolnień od pracy należy także zwolnienie w celu załatwienia spraw prywatnych, wynikające z art. 151 § 21 K.p. (jego udzielenie zależy od woli pracodawcy). Przy czym, gdy pracownik odpracuje takie zwolnienie, to ma wtedy prawo do wynagrodzenia za pracę. Natomiast w przypadku, gdy z różnych powodów nie zdoła tego zrobić, będzie miał prawo do wynagrodzenia tylko wtedy, gdy przewidują tak postanowienia przepisów zakładowych lub umowy o pracę.
W czasie zatrudnienia pracownika mogą mieć miejsce różne zdarzenia rodzinne, takie jak ślub, urodzenie dziecka, a także zgony najbliższych członków rodziny. Z tego tytułu ustawodawca przewidział zwolnienia od pracy, które wskazane zostały w § 15 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 1632). Za czas tych zwolnień pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Wymiar zwolnienia na różnego rodzaju okoliczności rodzinne przedstawia tabela 1.
Ujednolicone przepisy prawne dostępne są w serwisie www.przepisy.gofin.pl.
Powołane wcześniej rozporządzenie przewiduje także inne zwolnienia od pracy. Przy czym nie za wszystkie pracownicy zachowują prawo do wynagrodzenia. Zwolnienia wskazane w wymienionym rozporządzeniu w podziale na odpłatne i niepłatne, z wyłączeniem wskazanych wcześniej zwolnień okolicznościowych, prezentuje tabela 2.
Zwolnienia od pracy wynikają również z innych przepisów odrębnych. Zwolnieniem (odpłatnym), z którego często korzystają pracownicy o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, jest zwolnienie udzielone w celu:
Zwolnienie to uregulowano w art. 20 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1172 ze zm.).
Nie jest to jedyne zwolnienie od pracy określone w innej ustawie niż Kodeks pracy. Także przykładowo ustawa o związkach zawodowych przewiduje w określonych sytuacjach płatne zwolnienie od pracy dla członka związku.
Odpłatne zwolnienia od pracy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia. Zasady ustalania w takiej sytuacji wynagrodzenia za pracę wskazują przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. z 2017 r. poz. 927). Z § 5 wymienionego rozporządzenia wynika, że przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop. Przy czym składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy.
Inne zasady przewidziano przy ustalaniu wynagrodzenia za okres:
W tych dwóch przypadkach stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop. Określone one zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz. U. z 1997 r. nr 2, poz. 14 ze zm.). Zatem składniki określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości uwzględnia się w wysokości należnej pracownikowi w miesiącu wykorzystywania urlopu (tu: zwolnienia). Z kolei składniki przysługujące za okresy nie dłuższe niż jeden miesiąc, z wyjątkiem stałych miesięcznych, przyjmuje się w łącznej wysokości wypłaconej pracownikowi w okresie 3, a przy znacznych wahaniach wysokości tych składników, w okresie 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym wykorzystywano urlop (tu: zwolnienie).
Za część zwolnień od pracy, za które pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia, ma on prawo do rekompensaty utraconych zarobków. W takim przypadku na podstawie zaświadczenia wydanego przez pracodawcę, określającego wysokość utraconego wynagrodzenia za czas zwolnienia, organ właściwy wypłaca rekompensatę pieniężną z tego tytułu. Rekompensata wypłacana jest w wysokości i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia.
Rekompensata przysługuje pracownikowi wezwanemu m.in.:
Przykład Pracownica zatrudniona na pełny etat świadczy pracę w organizacji podstawowej od poniedziałku do piątku po 8 godzin na dobę. Przysługuje jej stałe miesięczne wynagrodzenie w wysokości 3.500 zł, zmienna premia do 20% wynagrodzenia zasadniczego oraz dodatki za pracę w nocy. Pracownica wystąpiła z wnioskiem o skorzystanie ze zwolnienia na dziecko do lat 14 na godziny. Zwolnienie to miało miejsce w dniach 12 i 19 lipca 2019 r. w wymiarze po 4 godziny. Za lipiec 2019 r. pracownica otrzymała premię w wysokości 600 zł oraz za 40 godzin pracy w nocy dodatki w kwocie 98 zł. Wynagrodzenie za czas zwolnienia od pracy na dziecko do lat 14 należało ustalić w następujący sposób:
Za lipiec 2019 r. pracownica powinna otrzymać wynagrodzenie w wysokości 4.229,76 zł, tj. 3.500 zł + 600 zł + 98 zł + 31,76 zł. |
Okoliczności rodzinne | Wymiar zwolnienia | |
ślub | pracownika | 2 dni |
dziecka pracownika | 1 dzień | |
narodziny | dziecka pracownika | 2 dni |
zgon i pogrzeb | małżonka, dziecka, matki, ojca, macochy, ojczyma pracownika | 2 dni |
brata, siostry, dziadka, babki, teścia, teściowej oraz innej osoby pozostającej na utrzymaniu lub pod bezpośrednią opieką pracownika | 1 dzień |
Zwolnienia od pracy wynikające z rozporządzenia w sprawie usprawiedliwiania nieobecności |
z zachowaniem prawa do wynagrodzenia |
uczestnictwo w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze członka tej komisji (§ 8 rozporządzenia i art. 257 K.p.) |
uczestnictwo w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze strony lub świadka w postępowaniu pojednawczym (§ 8 rozporządzenia) |
przeprowadzenie obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych przewidzianych przepisami o zwalczaniu chorób zakaźnych, gruźlicy oraz chorób wenerycznych (§ 9 rozporządzenia) |
uczestnictwo członka GOPR w akcji ratowniczej i w wypoczynku po niej (§ 11 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia) |
uczestnictwo członka ratowniczej Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa "Służba SAR" w akcji ratowniczej oraz udział w szkoleniach (§ 11 ust. 1 pkt 2b rozporządzenia) |
wypoczynek członka SAR po zakończeniu akcji ratowniczej (§ 11 ust. 1 pkt 2b rozporządzenia) |
oddanie krwi przez krwiodawcę (§ 12 rozporządzenia) |
przeprowadzenie przez krwiodawcę zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich, jeżeli nie mogą one być wykonane w czasie wolnym od pracy (§ 12 rozporządzenia) |
bez zachowania prawa do wynagrodzenia |
stawiennictwo na wezwanie organu właściwego w zakresie powszechnego obowiązku obrony (§ 5 rozporządzenia) |
stawiennictwo na wezwanie organu administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowanie w sprawach o wykroczenia (§ 6 rozporządzenia) |
wykonywanie czynności biegłego w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, sądowym lub przed kolegium do spraw wykroczeń (§ 7 rozporządzenia) |
stawiennictwo na wezwanie Najwyższej Izby Kontroli w charakterze świadka lub specjalisty (§ 10 rozporządzenia) |
uczestnictwo członka Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP) w działaniach ratowniczych (§ 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) |
wypoczynek członka OSP po zakończeniu działań ratowniczych (§ 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) |
uczestnictwo członka OSP w szkoleniu pożarniczym (§ 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) |
udział doraźnego członka Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych, ujętego na liście ministra właściwego do spraw transportu w postępowaniu (§ 11 ust. 1 pkt 2a rozporządzenia) |
przeprowadzenie zajęć dydaktycznych w szkole zawodowej, w szkole wyższej, w placówce naukowej albo w jednostce badawczo-rozwojowej, a także szkolenia na kursie zawodowym (§ 13 rozporządzenia) |
udział członka działającej u pracodawcy rady nadzorczej w posiedzeniach tej rady (§ 14 rozporządzenia) |
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2019 r. poz. 1040)
|