Jednostki powiązane i jednostki posiadające zaangażowanie w kapitale innej jednostki

1. Podmioty powiązane według ustawy o rachunkowości

Stosownie do definicji zawartej w art. 3 ust. 1 pkt 43 ustawy o rachunkowości, jednostki powiązane to dwie lub więcej jednostek wchodzących w skład danej grupy kapitałowej. Grupę kapitałową stanowi z kolei jednostka dominująca wraz z jednostkami zależnymi (por. art. 3 ust. 1 pkt 44 ustawy o rachunkowości).

Jednostką dominującą jest jednostka będąca spółką handlową lub przedsiębiorstwem państwowym, sprawująca kontrolę nad jednostką zależną. Kontrola ta polega na kierowaniu polityką finansową i operacyjną jednostki zależnej w celu osiągania korzyści ekonomicznych przez jednostkę dominującą. Kontrola ta może odbywać się przez samą jednostkę dominującą lub przez wyznaczone do tego celu osoby i przebiegać w sposób określony w art. 3 ust. 1 pkt 37 ustawy o rachunkowości, w tym m.in. poprzez posiadanie większości liczby głosów w organie stanowiącym jednostki zależnej, uprawnienie do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu bądź organu nadzorującego jednostki zależnej, czy też na podstawie umowy zawartej z tą jednostką zależną.

Z kolei przez jednostkę zależną rozumie się jednostkę będącą spółką handlową lub podmiotem utworzonym i działającym zgodnie z przepisami obcego prawa handlowego, kontrolowaną przez jednostkę dominującą (por. art. 3 ust. pkt 39 ustawy o rachunkowości).

Skoro ustawa o rachunkowości przez jednostki powiązane rozumie dwie lub więcej jednostek wchodzących w skład grupy kapitałowej, to jednostkami powiązanymi będzie jednostka dominująca oraz jej jednostki zależne (tj. układ pionowy grupy), jak również jednostki zależne pomiędzy sobą (układ poziomy grupy). Powiązania zachodzące pomiędzy jednostkami dominującą i podporządkowanymi jednostkami zależnymi mogą mieć także charakter kilkuszczeblowy.

Co ważne, warunkiem powiązania jest występowanie prawa własności (sprawowania kontroli) przez spółkę prawa handlowego, a nie przez jej właściciela (osobę fizyczną lub prawną, np. stowarzyszenie czy spółdzielnię). Nie uważa się więc za jednostki powiązane spółek prawa handlowego należących do tego samego właściciela, np. osoby fizycznej, mimo iż spółki te prowadzą ze sobą interesy. Warto również dodać, że za jednostki powiązane nie uznaje się również gminy oraz spółek komunalnych, których jest ona wyłącznym właścicielem. Gmina nie jest bowiem jednostką dominującą w świetle prawa bilansowego i nie tworzy grupy kapitałowej.

2. Trwałe zaangażowanie w kapitale innej jednostki

Przez zaangażowanie w kapitale, stosownie do art. 3 ust. 1 pkt 37d ustawy o rachunkowości, rozumie się jakikolwiek udział w kapitale innej jednostki, mający charakter trwałego powiązania. Trwałe powiązanie występuje zawsze w przypadku nabycia, zakupu lub pozyskania w innej formie udziału w kapitale jednostki stowarzyszonej, chyba że zbycie udziału w krótkim okresie od dnia jego nabycia, zakupu lub pozyskania w innej formie jest wysoce prawdopodobne, poprzez zawarcie umowy lub podjęcie innych aktywnych działań dotyczących zbycia. W świetle art. 3 ust. 1 pkt 41 ustawy o rachunkowości, jednostką stowarzyszoną jest jednostka będąca spółką handlową lub podmiotem utworzonym i działającym zgodnie z przepisami obcego prawa handlowego, w której znaczący inwestor posiada zaangażowanie w kapitale, oraz na którą wywiera znaczący wpływ. Z kolei znaczącym inwestorem jest jednostka będąca spółką handlową lub przedsiębiorstwem państwowym, która posiada zaangażowanie w kapitale innej jednostki i wywiera znaczący wpływ na tę jednostkę (por. art. 3 ust. 1 pkt 38 ustawy o rachunkowości). Natomiast przez znaczący wpływ na inną jednostkę, jak wynika z art. 3 ust. 1 pkt 36 ustawy o rachunkowości, rozumie się niemającą znamion sprawowania kontroli lub współkontroli zdolność jednostki do wpływania na politykę finansową i operacyjną innej jednostki, w szczególności przez:

• udział w podejmowaniu decyzji w sprawie podziału zysku lub pokrycia straty lub
• zasiadanie w organie zarządzającym, nadzorującym lub administrującym, lub
• przeprowadzanie istotnych transakcji z tą jednostką, lub
• udostępnianie tej jednostce informacji technicznych o zasadniczym znaczeniu dla jej działalności, lub
• możliwość powoływania i odwoływania członków organów zarządzających, nadzorujących lub administrujących, lub
• posiadanie nie mniej niż 20% ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym tej jednostki.

Jednostki, w których jednostka posiada zaangażowanie w kapitale, to jednostki inne niż zależne, w odniesieniu do których udział w ich kapitale ma charakter trwałego powiązania. Trwale zaangażowany w kapitale jednostki stowarzyszonej jest znaczący inwestor. Z kolei trwale zaangażowany w kapitale innej jednostki (z wyłączeniem jednostek powiązanych) jest wspólnik jednostki współzależnej.

Jednostką posiadającą zaangażowanie w kapitale innej jednostki jest wyłącznie jednostka zaangażowana kapitałowo. Statusu jednostki zaangażowanej w kapitał innej jednostki nie ma natomiast jednostka, w stosunku do której następuje to zaangażowanie. Chodzi tu więc o posiadaczy udziałów, a nie ich emitentów.

3. Prezentacja danych dotyczących powiązań kapitałowych w bilansie i rachunku zysków i strat

Do wyodrębnienia transakcji z jednostkami powiązanymi oraz jednostkami, w których jednostka posiada zaangażowanie w kapitale w sprawozdaniu finansowym są zobowiązane jednostki sporządzające to sprawozdanie według załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości oraz w niewielkim zakresie jednostki sporządzające rachunek zysków i strat według załącznika nr 5 do ustawy o rachunkowości (tj. jednostki małe).

W pozycjach sprawozdania finansowego, w których należy podać dane jednostek powiązanych, wykazuje się dane jednostki dominującej oraz jednostek od niej zależnych. Z kolei w wierszach przeznaczonych dla pozostałych jednostek, w których jednostka posiada zaangażowanie w kapitale, wykazuje się dane dotyczące jednostek współzależnych, stowarzyszonych z jednostką sporządzającą sprawozdanie finansowe, a także dane dotyczące znaczącego inwestora oraz wspólnika jednostki współzależnej. Wszystko zależy od tego, kto (jaka jednostka) sporządza sprawozdanie finansowe.