"Czynny żal" nie zawsze chroni sprawcę przed karą

"Czynny żal" pozwala uniknąć kary za popełnienie przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego. Musi być jednak dokonany z zachowaniem ustawowych wymogów co do treści, formy i czasu. Skuteczny "czynny żal" gwarantuje sprawcy bezkarność niezależnie od zgody lub uznania organu ścigania.

Donos do urzędu

Oszustwa podatkowe, wyłudzenie zwrotu podatku czy nierzetelne prowadzenie ksiąg podatkowych to tylko niektóre przewinienia, za popełnienie których grozi odpowiedzialność karna skarbowa.

Kary za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe można uniknąć dzięki tzw. czynnemu żalowi. Przewiduje to art. 16 Kodeksu karnego skarbowego. "Czynny żal" to zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego składane organowi powołanemu do ścigania (np. naczelnikowi urzędu skarbowego). Trzeba w nim ujawnić wszystkie istotne okoliczności dokonania czynu zabronionego, m.in. na czym on polegał, kiedy został popełniony, osoby współdziałające w jego popełnieniu. Konieczne jest ponadto uiszczenie całej wymagalnej należności publicznoprawnej (podatku) uszczuplonej w wyniku przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego. Wpłaty należy dokonać w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego (np. naczelnika urzędu skarbowego).

W przypadku gdy czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu należności, a obowiązkowe jest orzeczenie przepadku przedmiotów, sprawca powinien złożyć te przedmioty, natomiast w razie niemożności ich złożenia - uiścić ich równowartość pieniężną. Organ postępowania przygotowawczego obliguje ponadto sprawcę do wpłaty równowartości pieniężnej, gdy złożone przedmioty mogą ulec szybkiemu zniszczeniu lub zepsuciu, ich przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie ich wartości. Obowiązku uiszczenia równowartości pieniężnej nie nakłada się, gdy przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione.

Sprawca czynu

"Czynny żal" składa sprawca przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, czyli osoba fizyczna, która je popełniła.

Zawiadomienie dotyczące uchybienia firmy - indywidualnego przedsiębiorcy, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej - składa osoba, która zajmuje się jej sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi (traktuje się ją jak sprawcę). Kompetencje w tym zakresie mogą wynikać z przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania określonych czynności. Stanowi o tym art. 9 § 3 Kodeksu karnego skarbowego. "Czynny żal" składa zasadniczo - w zależności od formy prawnej przedsiębiorcy - osoba prowadząca działalność gospodarczą, członkowie zarządu czy wspólnicy spółek osobowych. Nie jest jednak wykluczona odpowiedzialność innej osoby, której powierzono sporządzanie rozliczeń i prowadzenie spraw podatkowo-księgowych, np. głównego księgowego. Zależy to jednak od wielu czynników, m.in. treści umowy łączącej obie strony, faktycznych możliwości wypełnienia powierzonych obowiązków, winy.

Możliwość skorzystania z dobrodziejstwa "czynnego żalu" - czyli uniknięcia kary - została wyłączona w odniesieniu do osób wymienionych w art. 16 § 6 Kodeksu karnego skarbowego. Zalicza się do nich sprawcę, który kierował dokonaniem ujawnionego czynu zabronionego lub który - wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie - polecił jej wykonanie czynu zabronionego, lub który nakłaniał inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn. "Czynny żal" nie chroni przed odpowiedzialnością karną skarbową także osoby, która zorganizowała grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierowała - chyba że "czynny żal" złożą wszyscy członkowie grupy lub związku.

Forma i termin

"Czynny żal" można złożyć w postaci papierowej, przesłać przez internet lub wnieść ustnie do protokołu. Zawiadomienie składane w formie papierowej musi być podpisane przez sprawcę własnoręcznie, a przesyłane przez internet - kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo osobistym. Wykluczone jest złożenie podpisu przez pełnomocnika sprawcy. Zawiadomienie do finansowego organu postępowania przygotowawczego (m.in. naczelnika urzędu skarbowego) może być złożone także za pośrednictwem konta w e-Urzędzie Skarbowym.

"Czynny żal" jest bezskuteczny, jeżeli zostanie dokonany w czasie, gdy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego. Może to być właściwie każdy dokument, który potwierdza fakt dokonania deliktu skarbowego, np. protokół kontroli podatkowej. Nieskuteczne jest również zawiadomienie złożone po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, np. kontroli czy czynności sprawdzających, zmierzającej do ujawnienia czynu zabronionego, chyba że nie dostarczyła ona podstaw do wszczęcia w tej sprawie postępowania karnego skarbowego.

Konsekwencją uznania "czynnego żalu" za bezskuteczny jest prowadzenie postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe. Należy jednak pamiętać o następującej kwestii. Każdy urząd skarbowy, jako organ postępowania przygotowawczego, jest uprawniony (w zakresie swojej właściwości) do przyjęcia i rozpoznania "czynnego żalu" informującego o nieprawidłowościach w wywiązywaniu się z obowiązków podatkowych. Prowadzeniem postępowań przygotowawczych oraz występowaniem przed sądem w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe w zakresie, w jakim do prowadzenia postępowania lub występowania przed sądem właściwy jest naczelnik urzędu skarbowego, zajmuje się natomiast od 1 stycznia 2023 r. tylko 16 wyznaczonych naczelników urzędów skarbowych - jeden w danym województwie (patrz ramka). W każdym więc przypadku, gdy w sprawie dotyczącej wspomnianych uchybień zachodzą przesłanki do wszczęcia postępowania przygotowawczego, naczelnik urzędu skarbowego nieposiadający kompetencji do jego prowadzenia musi przekazać sprawę do właściwego wyznaczonego naczelnika urzędu skarbowego. Nadal natomiast wszystkie urzędy skarbowe prowadzą postępowania mandatowe.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 10.09.1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2022 r. poz. 859 ze zm.)