Kto w firmie odpowiada za nadużycia podatkowe?

Za nieprawidłowości w rozliczaniach z fiskusem, kwalifikujące się jako przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, może być ukarana konkretna osoba. W firmach odpowiedzialność ta spada na tego, kto zajmuje się sprawami gospodarczymi. Skazanie go otwiera niekiedy drogę do nałożenia sankcji finansowych także na firmę.

Na równi ze sprawcą

Sankcje karne skarbowe mogą być wymierzone konkretnej osobie. Nie oznacza to, że nikt nie odpowiada za nadużycia podatkowe popełnione przez firmę, np. oszustwa, wyłudzanie zwrotów VAT, nieodprowadzanie podatków. W takiej sytuacji odpowiedzialność ponosi ten, kto zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi. Stanowi o tym art. 9 § 3 Kodeksu karnego skarbowego.

Nie ma kodeksowej definicji pojęcia "sprawy gospodarcze". Przyjmuje się, że zajmowanie się sprawami gospodarczymi, to podejmowanie prawnych i faktycznych działań związanych z działalnością firmy. Chodzi o zarządzanie mieniem, zawieranie kontraktów, prowadzenie księgowości, zaciąganie zobowiązań, podpisywanie umów itp. Musi jednocześnie istnieć jedna z czterech podstaw, w oparciu o którą dana osoba zajmuje się tymi sprawami. Jej kompetencje powinny wynikać z przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania czynności.

Krąg osób, które w ten sposób mogą być pociągnięte do odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe popełniane w związku z prowadzeniem działalności przez firmę, jest więc bardzo szeroki. Obejmuje wspólników spółek osobowych, członków zarządu spółek kapitałowych, głównych księgowych, dyrektorów do spraw finansowych itp. Ukarani mogą być także doradcy podatkowi oraz właściciele biur rachunkowych, którym zlecono prowadzenie spraw księgowo‑podatkowych.

Obowiązek nadzoru

Osoby zarządzające firmą, nawet jeżeli nie zostaną ukarane za nadużycia podatkowe, mogą odpowiadać za brak nadzoru. Przewiduje to art. 84 K.k.s. Kara grozi temu, kto nie dopełniając obowiązku nadzoru nad przestrzeganiem reguł obowiązujących w działalności danego przedsiębiorcy, dopuszcza do popełnienia czynu zabronionego przeciwko obowiązkom podatkowym. Jest to wykroczenie skarbowe.

Odpowiedzialność za brak nadzoru grozi nie tylko wówczas, gdy dana osoba działała umyślnie - z pełną świadomością zezwoliła na popełnianie czynu zabronionego, ale także nieumyślnie. O nieumyślności mówi się wtedy, gdy sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, dopuszcza się go na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. Popełnia go, mimo że możliwość taką przewidywał albo mógł przewidzieć.

Sankcje dla firmy

W pewnych sytuacjach również firma może zostać ukarana za nadużycia podatkowe. Jest to dopuszczalne na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Dotyczy to przede wszystkim osób prawnych, spółek osobowych, spółek kapitałowych w organizacji. Nie przewidziano natomiast takiej odpowiedzialności w przypadku przedsiębiorców będących osobami fizycznymi.

Firmie grożą sankcje za przestępstwa skarbowe - ale nie wykroczenia skarbowe - przeciwko obowiązkom podatkowym, jakich dopuściła się osoba działająca w jej imieniu. Na pierwszym miejscu stawia się zarządców, np. członków zarządu, występujących w ramach przysługujących im uprawnień lub obowiązków do reprezentowania, podejmowania decyzji czy wykonywania kontroli wewnętrznej. Firma zostanie ukarana za popełnione przez nich przestępstwa skarbowe, jeżeli są one efektem niewłaściwej organizacji jej działania. Można więc byłoby ich uniknąć, gdyby jej organy lub przedstawiciele zachowali należytą staranność. Taka możliwość istnieje jednak dopiero od 14 listopada 2011 r. Wcześniej, z powodu błędnej redakcji przepisów ustawy, niedopuszczalne okazało się karanie firm za działania zarządców.

Istniało natomiast - i nic się w tym zakresie nie zmieniło - ryzyko pociągnięcia przedsiębiorstwa do odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe popełnione przez dwie grupy osób. Do pierwszej zalicza się osoby działające w imieniu lub w interesie firmy za zgodą lub wiedzą zarządcy, np. kierowników. Druga to osoby dopuszczone do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez zarządcę, np. rzekomy pełnomocnik. W obu tych przypadkach po stronie firmy musi istnieć "wina" w wyborze wspomnianych osób lub w nadzorze nad nimi.

Wina w wyborze zachodzi wówczas, gdy do naruszenia obowiązków wobec fiskusa doszło, ponieważ nie zachowano należytej staranności w doborze kadry. Można o tym mówić np. w sytuacji zatrudnienia na stanowisku głównego księgowego osoby, która wcześniej była już skazana za nadużycia podatkowe. Wina w nadzorze wiąże się natomiast z brakiem odpowiedniej kontroli nad osobami działającymi w firmie. Chodzi przede wszystkim o zależność w ramach podległości służbowej, np. pracownika księgowości wobec dyrektora finansowego. Obowiązek nadzoru powinien wynikać z przepisów prawa, wewnętrznych procedur obowiązujących w danym przedsiębiorstwie lub zakresu obowiązków poszczególnych osób.

Firmę można ukarać dopiero wtedy, gdy fakt popełnienia przestępstwa skarbowego przez osobę działającą w jej imieniu lub w ramach struktury organizacyjnej zostanie odpowiednio potwierdzony. Musi to być prawomocny wyrok skazujący, wyrok warunkowo umarzający postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczenie sądu o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.

Warunkiem odpowiedzialności firmy jest ponadto uzyskanie albo potencjalna możliwość uzyskania przez nią korzyści majątkowej lub niemajątkowej. W przypadku przestępstw skierowanych przeciwko fiskusowi zakres tych korzyści jest szeroki. Może to być zmniejszenie obciążeń podatkowych, uzyskanie zwrotu nienależnej nadpłaty, zawyżenie straty w podatku dochodowym.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 10.09.1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2007 r. nr 111, poz. 765 ze zm.)