Niedozwolone zmiany oprocentowania kredytów

Bank może udzielić kredytu o zmiennej stopie oprocentowania, jednak aby takie postanowienie w umowie było skuteczne, musi jednoznacznie określać konkretne okoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona. O niedozwolonym charakterze tego typu klauzuli przesądza fakt, iż bank zastrzega sobie jedynie możliwość zmiany oprocentowania. Stwierdził tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2011 r. (sygn. akt I CSK 310/11).

Orzeczenie to potwierdza słuszność roszczeń wysuwanych przez tysiące osób, którym banki podwyższały oprocentowanie według swobodnego uznania, opierając się jedynie na ogólnie określonych parametrach finansowych.

Wymogi ustawowe

Umowa kredytu powinna określać w szczególności wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany. Przy czym w razie stosowania zmiennej stopy oprocentowania należy określić w umowie warunki jej zmiany. Wynika tak z art. 69 ust. 2 pkt 5 i art. 76 ustawy Prawo bankowe.

Oznacza to, że choć zmienna stopa oprocentowania kredytu jest prawnie dopuszczalna i zwykle w praktyce stosowana, to jednak zmiana oprocentowania kredytu nie może być pozostawiona dowolnej ocenie banków. Jedna ze stron umowy, czyli w tym wypadku bank, nie może mieć pozostawionej niemal wolnej ręki w zakresie zmiany jej warunków. W przypadku kredytów gospodarczych tego rodzaju postanowienia byłyby sprzeczne z naturą umowy gospodarczej i zasadą słuszności kontraktowej (por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r., sygn. akt III CZP 15/91).

Podobnie Sąd Najwyższy wypowiedział się w uchwale składu 7 sędziów z dnia 6 marca 1992 r. (sygn. akt III CZP 114/91). Stwierdził, że zasady słuszności, w tym przede wszystkim zasada równości stron stosunku obligacyjnego, wymagają, aby regulaminy i umowy bankowe wskazywały konkretne okoliczności, przy zaistnieniu których wysokość oprocentowania może być zmieniona, co również umożliwi weryfikację tych zmian przez kredytobiorcę.

Ochrona konsumentów

Powyższe regulacje i orzeczenia dotyczą wszelkich umów kredytowych. Natomiast umowy zawierane z konsumentami przy wykorzystaniu wzorca umownego winny spełniać dodatkowe wymagania określone w Kodeksie cywilnym. Chodzi o przepisy chroniące słabszych uczestników obrotu przed rażąco niekorzystnymi dla nich postanowieniami umowy. Przykładowo, za niedozwolone uznaje się postanowienia przyznające kontrahentowi konsumenta uprawnienie do dokonywania wiążącej interpretacji umowy (art. 385³ pkt 9 K.c.), a taka sytuacja ma miejsce, jeżeli bank zastrzega sobie możliwość zmiany oprocentowania w razie zaistnienia ogólnie i mało precyzyjnie określonych przesłanek.

Brak precyzyjnego określenia przesłanek zmiany oprocentowania kredytu w każdym przypadku ocenić należy jako rażąco naruszający interesy konsumentów oraz sprzeczny z dobrymi obyczajami. Zmiana stopy procentowej kredytu zależeć powinna od zaszłości obiektywnych, a nie od subiektywnej decyzji banku udzielającego kredytu. Nieprecyzyjne i niejednoznaczne sformułowanie przesłanek zmiany wysokości oprocentowania jednostronnie preferuje interes przedsiębiorcy (banku), który taki instrument pozostawia do swojej wyłącznej kompetencji.

Zakazana klauzula

W przywołanym na wstępie postanowieniu z dnia 21 grudnia 2011 r. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej Gospodarczego Banku Spółdzielczego w Barlinku od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 października 2010 r. (sygn. akt VI ACa 775/10), który z kolei oddalił apelację banku od niekorzystnego dlań wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 9 kwietnia 2010 r. (sygn. akt XVII AmC 959/09). Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest abstrakcyjna kontrola klauzuli wzorca umowy, należy ją eliminować w każdym wypadku, gdy jest ona sformułowana niejednoznacznie. Uznał także, iż klauzula zmiennego oprocentowania, którą stosował bank (patrz ramka) jest niewątpliwie niedozwolona przez użycie w niej określenia "może ulec zmianie".

W uzasadnieniu Sąd Najwyższy zarzucił kredytodawcy, że w rezultacie tego niejednoznacznego sformułowania nie jest wiadomo, czy nastąpi zmiana oprocentowania kredytu w razie nawet wystąpienia jednego czy kilku czynników. Nie można również stwierdzić, o ile zmieni się oprocentowanie, skoro omawiana klauzula dotyczy jedynie wzrostu o określoną wartość punktu procentowego wskazanych czynników, nie zawierając informacji o sposobie wyliczenia nowego oprocentowania. Nadto niedozwolony charakter tej klauzuli nie może budzić wątpliwości, skoro nie obliguje banku do obniżki stopy oprocentowania kredytu w wypadku zmiany czynnika bądź czynników na korzyść kredytobiorcy.

Kredytobiorcy, wobec których bank stosował niedozwoloną klauzulę zmiennego oprocentowania, mogą dochodzić zwrotu nadpłaconych rat.

Punktem odniesienia jest stałe oprocentowanie z dnia zawarcia umowy. Wprawdzie - na co zwrócił uwagę SN - samo zastrzeżenie przez bank zmiennej stopy procentowej kredytu nie stanowi niedozwolonej klauzuli wzorca umownego, niemniej sposób określenia przez bank warunków zmiany stopy procentowej kredytu podlega ocenie z punktu widzenia konsumenta. W tym zakresie banki powinny zachować szczególną staranność w odniesieniu do precyzyjnego, jednoznacznego i zrozumiałego dla kontrahenta określenia tych warunków. Pomijając wielość i zmienność czynników (np. stawek WIBOR) należy zauważyć, że w zakwestionowanej klauzuli bank w żaden sposób nie ograniczył możliwości dokonywania zwyżek oprocentowania, jeżeli wystąpiła tylko zmiana o przynajmniej 0,25 punktu procentowego chociażby jednego z tych parametrów. Zabrakło tez ograniczenia co do wysokości wzrostu, konkretyzacji wymienionych czynników i określenia ich relacji.

Inne kwestionowane zapisy

Dla porównania, w innym banku w przypadku umów kredytowych tzw. starego portfela, zastrzeżenie umowne zmiennego oprocentowania brzmiało jeszcze mniej konkretnie. Przedsiębiorca ten zastrzegał, że "zmiana wysokości oprocentowania Kredytu może nastąpić w przypadku zmiany stopy referencyjnej określonej dla danej waluty oraz zmiany parametrów finansowych rynku pieniężnego i kapitałowego w kraju (lub krajach zrzeszonych w Unii Europejskiej), którego waluta jest podstawą waloryzacji".

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)

Ustawa z dnia 29.08.1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 ze zm.)