ZUS ma prawo zweryfikować podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne

Po dwumiesięcznej przerwie zatrudniliśmy tę samą osobę na podstawie umowy o pracę za wynagrodzeniem o wiele wyższym od poprzednio przez nią otrzymywanego. Po niespełna miesiącu osoba ta zachorowała. ZUS zakwestionował wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Czy miał do tego prawo?

Jeżeli pracodawca ustanowi dla pracownika rażąco wysokie wynagrodzenie, to może być to zakwestionowane przez ZUS, jako czynność sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i przez to nieważna.

Umowa o pracę wywołuje skutki nie tylko dotyczące wzajemnych relacji między pracownikiem i pracodawcą, lecz także dalsze, pośrednie, w tym w zakresie ubezpieczeń społecznych. W szczególności od wysokości ustalonego wynagrodzenia zależy też wysokość świadczeń wypłacanych z ubezpieczenia chorobowego, takich jak zasiłek chorobowy lub macierzyński. W orzecznictwie wskazuje się, że stronom umowy o pracę nie przysługuje niczym nieograniczona swoboda w kreowaniu treści stosunku pracy, gdyż jest ona limitowana przez naturę tego stosunku prawnego, ustawę oraz zasady współżycia społecznego. Z kolei przy ustalaniu kształtu stosunku prawnego z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych, poza powyższymi kryteriami, należy wziąć pod uwagę pierwiastek publiczny, alimentacyjny charakter świadczeń pobieranych z tytułu podlegania temu ubezpieczeniu oraz zasadę solidaryzmu wobec innych osób ubezpieczonych, co sprawia, że wynagrodzenie stanowiące podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie może być ustalane ponad granice płacy słusznej, sprawiedliwej, zapewniającej godziwe utrzymanie, a przy tym nie powinno rażąco przewyższać wkładu pracy, by w ten sposób składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej.

W kwestii możliwości weryfikacji przez ZUS podstawy wymiaru składek pracownika poprzez weryfikacje jego wynagrodzenia Sąd Okręgowy w Częstochowie wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z następującym pytaniem: czy art. 83 ust. 1 i 2 w związku z art. 41 ust. 12 i 13, art. 68 ust. 1 oraz art. 86 ust. 1 i 2 ustawy o sus interpretowany w ten sposób, że stanowi podstawę kompetencyjną dla organu ZUS ustalania wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe (macierzyńskie) poprzez weryfikację wysokości wynagrodzenia pracownika mimo istnienia ważnej i wykonanej umowy o pracę oraz pobranej od niej składki w wysokości adekwatnej do wynagrodzenia umownego, nie narusza art. 2, art. 7, art. 10, art. 32, art. 84, art. 87 i art. 217 Konstytucji?

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 29 listopada 2017 r. (sygn. akt P 9/15) orzekł, że przepis ten w zakresie, w jakim stanowi podstawę ustalania przez ZUS innej - niż wynikająca z umowy o pracę - wysokości podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, jest zgodny z Konstytucją.

Jak czytamy w komunikacie po wyroku TK, dostępnym na stronie internetowej www.trybunal.gov.pl: "(...) mogłoby się wydawać, że pracodawca może wynagradzać pracownika również znacząco ponad realną wartość świadczonej pracy, a instytucje państwa (w tym ZUS) nie powinny kwestionować zawartych umów o pracę ponieważ tym samym ingerują w relacje stron stosunku pracy i ograniczają swobodę kontraktowania. Tak jednak nie jest, ponieważ (...) wysokość wynagrodzenia wprost determinuje wysokość świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, finansowanych ze środków publicznych. To z tego właśnie powodu, analiza postanowień umów o pracę musi uwzględniać również interes publiczny i dlatego wątpliwości w powyższej kwestii rozwiał Sąd Najwyższy w uchwale o sygn. akt II UZP 2/05. Stwierdził w niej - z czym zgadza się Trybunał Konstytucyjny - że »w prawie pracy obowiązuje zasada swobodnego kształtowania postanowień umownych, lecz nie jest też sporne, że wolność kontraktowa realizuje się tylko w takim zakresie, w jakim przewiduje to obowiązujące prawo. (...) należy pamiętać, że autonomia stron umowy (...) podlega ochronie jedynie w ramach wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes publiczny«. Zdaniem Sądu Najwyższego - z którym Trybunał Konstytucyjny również się zgadza - »odpowiednie zastosowanie art. 58 K.c. pozwala na uściślenie, że postanowienia umowy o pracę sprzeczne z ustawą albo mające na celu jej obejście są nieważne (...) a sprzeczne z zasadami współżycia społecznego - nieważne bezwzględnie«.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, w świetle Konstytucji, wysokość wynagrodzenia umownego, rzutującego na podstawę wymiaru składek, może i powinna podlegać weryfikacji z uwagi na wskazany wyżej publicznoprawny charakter stosunku ubezpieczeniowego. Dziać się tak powinno wówczas, gdy ogół okoliczności wskazuje na nieważność umowy o pracę w części dotyczącej wynagrodzenia, bo nie spełnia ono wymogów art. 78 § 1 K.p., a więc nie odzwierciedla jakości, ilości i rodzaju wykonanej pracy. W takiej sytuacji ZUS może zastosować - w swej istocie nadzwyczajny - tryb ustalenia podstawy wymiaru składek. (...)".

Od decyzji ZUS kwestionującej wysokość wynagrodzenia pracownika możliwe jest złożenie odwołania do właściwego sądu okręgowego w ciągu miesiąca od otrzymania decyzji. W toku postępowania przed sądem pracownik oraz pracodawca mogą podważać decyzję ZUS wskazując, że wysokość wynagrodzenia była uzasadniona np. wykształceniem i kwalifikacjami pracownika lub zakresem jego obowiązków i odpowiedzialności. Można to wykazywać za pomocą wszelkich środków dowodowych, tj. zeznań świadków i dokumentów uzasadniających wysokość płacy pracownika.