W razie zajścia przyczyny przewidzianej w umowie spółki zgromadzenie wspólników może podjąć uchwałę o umorzeniu przymusowym udziałów. W ten sposób, nawet wbrew woli zainteresowanego, można doprowadzić do wyeliminowania go z grona wspólników. Wspólnik, którego udziały mają być umorzone, dysponuje jednak środkami obronnymi.
Umorzenie udziałów w uproszczeniu polega na ich zlikwidowaniu i z reguły obniżeniu kapitału zakładowego. Może ono mieć charakter dobrowolny. Jeśli jednak wspólnik nie zgadza się na nie, to w grę wchodzi tylko umorzenie przymusowe lub automatyczne.
Z możliwości umorzenia przymusowego można skorzystać, gdy zostaną spełnione przesłanki określone w umowie spółki (art. 199 § 1 K.s.h.). Podstawą umorzenia przymusowego jest zawsze uchwała zgromadzenia wspólników. Uchwała ta powinna zawierać: wskazanie umarzanych udziałów, podstawę prawną umorzenia, wysokość wynagrodzenia za umarzany udział i termin jego wypłaty, a także uzasadnienie (art. 199 § 2 K.s.h.). Jeśli umorzenie udziału nie będzie następować z czystego zysku, niezbędne będzie jednoczesne powzięcie uchwały o obniżeniu kapitału zakładowego. Wówczas do powzięcia uchwały konieczne będzie osiągnięcie większości 2/3 głosów (art. 246 § 1 K.s.h.). Jeśli natomiast wynagrodzenie ma być wypłacane z czystego zysku, to uchwała nie będzie ingerować w treść umowy spółki i będzie mogła być powzięta bezwzględną większością głosów.
Art. 199 § 1 K.s.h. stanowi, że przesłanki i tryb umorzenia przymusowego przewiduje umowa spółki. Na tle tego lakonicznego sformułowania istnieje spór czy katalog określonych w umowie spółki przesłanek umorzenia jest co do zasady otwarty, czy też wyłączone są z niego przesłanki o charakterze sankcyjnym.
Za tym drugim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2005 r. (sygn. akt V CK 562/04). Sąd przyjął, że przymusowe umorzenie udziałów nie może być wykorzystywane do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn przewidzianych w art. 266 § 1 K.s.h. (tj. "ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika"). Wskazał, że przesłanki przymusowego umorzenia udziałów powinny być w umowie spółki określone w sposób eliminujący uznaniowość zgromadzenia przy ich ustalaniu. Zauważył, że stwierdzenie przyczyn dotyczących wspólnika, które ma na względzie art. 266 § 1 K.s.h., łączy się z reguły z dokonywaniem ocen postępowania wspólnika, czyli zakłada element uznania.
Pogląd przeciwny jest prezentowany w orzecznictwie sądów apelacyjnych (wyrok SA w Poznaniu z dnia 5 czerwca 2008 r., sygn. akt I ACa 351/08, oraz SA w Katowicach z dnia 3 listopada 2011 r., sygn. akt V ACa 528/11). Stanowisko to opiera się na założeniu, że art. 199 § 1 K.s.h. stanowi o przesłankach umorzenia, nie ograniczając ich charakteru w żaden sposób.
W przypadku dokonania umorzenia przymusowego wspólnikowi należy się wynagrodzenie. Nie może być ono niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. Zgodnie z definicją zawartą w ustawie o rachunkowości aktywa netto to aktywa jednostki pomniejszone o zobowiązania, odpowiadające wartościowo kapitałowi (funduszowi) własnemu.
Udziałowiec może żądać wynagrodzenia najwcześniej w chwili podjęcia uchwały dotyczącej umorzenia, gdy jest ono finansowane z czystego zysku. W przypadku umorzenia połączonego z obniżeniem kapitału, wynagrodzenie staje się wymagalne dopiero z chwilą wpisu obniżenia do KRS. Za zgodą wspólnika umorzenie udziału może nastąpić bez wynagrodzenia.
Najlepszym środkiem obrony udziałowca przed umorzeniem przymusowym jest wytoczenie przeciwko spółce powództwa o uchylenie bądź stwierdzenie nieważności uchwały będącej jego podstawą. W pozwie o uchylenie uchwały wspólnik może podnosić takie argumenty, jak brak zaistnienia przyczyny umorzenia wskazanej w umowie spółki, względnie też sprzeczność uchwały z dobrymi obyczajami połączoną z godzeniem w interesy spółki lub zmierzaniem do pokrzywdzenia wspólnika. Domagając się stwierdzenia nieważności uchwały można powoływać się na niezgodność przyczyny wskazanej w umowie spółki z przepisami prawa bądź też na uchybienia proceduralne przy podejmowaniu uchwały, które miały wpływ na jej treść.
W wypadku umorzenia prowadzącego do obniżenia kapitału zakładowego pozew można połączyć z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia w postaci zawieszenia postępowania rejestrowego dotyczącego wpisu zmiany umowy spółki.
W wielu przypadkach próba obrony przed umorzeniem przymusowym sprowadza się do zanegowania zgodności z prawem wyrażonej w umowie spółki przyczyny umorzenia. Jest to linia obrony dość karkołomna, choć niepozbawiona szans. Trzeba bowiem pamiętać, że wprowadzane do umowy spółki postanowienie umożliwiające umorzenie przymusowe powinno być kwestionowane przy pomocy powództwa o uchylenie albo stwierdzenie nieważności uchwały o zmianie umowy spółki. Dla skorzystania z tych powództw ustawa zastrzega jednak terminy (art. 251 i 252 § 3 K.s.h.), których upływ skutkuje oddaleniem powództwa. Na etapie skarżenia uchwały o umorzeniu najczęściej jest już za późno na zaskarżenie wcześniejszej uchwały o zmianie umowy spółki.
Jednakże art. 252 § 4 K.s.h. dopuszcza podniesienie zarzutu nieważności uchwały pomimo upływu terminu do wystąpienia z powództwem o stwierdzenie nieważności. Sprzeczność z ustawą postanowienia umownego dotyczącego umorzenia przymusowego może więc być również podnoszona w toku procesu zaistniałego na tle samej uchwały o umorzeniu. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2013 r. (sygn. akt V CSK 147/12) stwierdził, że podjęcie uchwały sprzecznej z ustawą może uzasadniać odpowiedzialność za szkodę spowodowaną podjęciem takiej uchwały, także wówczas, gdy wcześniej nie stwierdzono jej nieważności. W sprawie tej chodziło o wypłatę części wynagrodzenia za umarzane udziały, która została określona wbrew postanowieniom K.s.h.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.)