Wycena udziałów posiadanych w innej spółce

Udziały posiadane w innych jednostkach są zazwyczaj traktowane jako długoterminowe aktywa finansowe i zaliczane w ewidencji bilansowej do inwestycji długoterminowych na mocy art. 3 ust. 1 pkt 17 ustawy o rachunkowości. Ewidencja księgowa takich udziałów prowadzona jest na koncie 03 "Długoterminowe aktywa finansowe".

Nabyte przez jednostkę udziały zaliczane są do instrumentów finansowych. Co do zasady ich wycena powinna następować w oparciu o rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz. U. z 2017 r. poz. 277), zwane dalej rozporządzeniem w sprawie instrumentów finansowych. Wyjątek stanowią udziały w jednostkach podporządkowanych, które nie są zaliczane do instrumentów finansowych objętych ww. rozporządzeniem i ich wycena następuje zawsze w zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości (por. § 1 ust. 1 pkt 2 ww. rozporządzenia).

Przypomnijmy, że według art. 3 ust. 1 pkt 42 ustawy o rachunkowości, przez jednostki podporządkowane rozumie się jednostki zależne, współzależne i stowarzyszone. Jednostką zależną jest jednostka będąca spółką handlową lub podmiotem utworzonym i działającym zgodnie z przepisami obcego prawa handlowego, kontrolowana przez jednostkę dominującą. Jednostką współzależną jest jednostka, która jest współkontrolowana przez wspólników na podstawie zawartej pomiędzy nimi umowy, umowy spółki lub statutu. Z kolei jednostką stowarzyszoną jest jednostka będąca spółką handlową lub podmiotem utworzonym i działającym zgodnie z przepisami obcego prawa handlowego, w której znaczący inwestor posiada zaangażowanie w kapitale, oraz na którą wywiera znaczący wpływ (por. art. 3 ust. 1 pkt 39-41 ustawy o rachunkowości).

Jeśli w sytuacji opisanej w pytaniu mamy do czynienia z nabyciem udziałów w jednostce podporządkowanej, to do ich wyceny należy zastosować odpowiednie przepisy ustawy o rachunkowości. W przeciwnym razie do wyceny udziałów w innych jednostkach stosuje się przepisy rozporządzenia w sprawie instrumentów finansowych (jeżeli jednostka jest zobowiązana do jego stosowania) lub przepisy ustawy o rachunkowości (jeżeli jednostka korzysta z uproszczenia i nie stosuje ww. rozporządzenia).

W świetle art. 35 ust. 1 ustawy o rachunkowości, nabyte lub powstałe aktywa finansowe oraz inne inwestycje ujmuje się w księgach rachunkowych na dzień ich nabycia albo powstania, według ceny nabycia albo ceny zakupu, jeżeli koszty przeprowadzenia i rozliczenia transakcji nie są istotne. Według tej regulacji nabyte przez jednostkę udziały wprowadza się do ksiąg rachunkowych w dniu ich nabycia według ceny nabycia, którą jest cena zakupu składnika aktywów, obejmująca kwotę należną sprzedającemu, czyli kwota rzeczywiście wydatkowanych środków pieniężnych powiększona m.in. o koszty bezpośrednio związane z zakupem, wśród których można wymienić opłaty skarbowe, bankowe, prowizje maklerskie, podatek od czynności cywilnoprawnych. Jeżeli jednak koszty przeprowadzenia i rozliczenia transakcji nie są istotne, to nabyte udziały można wprowadzić do ksiąg rachunkowych według ceny zakupu.

Natomiast stosownie do § 13 rozporządzenia w sprawie instrumentów finansowych, aktywa finansowe, w tym również udziały w innych jednostkach (tj. niepodporządkowanych), wprowadza się do ksiąg rachunkowych na dzień zawarcia kontraktu w cenie nabycia, to jest w wartości godziwej poniesionych wydatków lub przekazanych w zamian innych składników majątkowych. Przy ustalaniu wartości godziwej na ten dzień uwzględnia się poniesione przez jednostkę koszty transakcji. Wycena udziałów posiadanych w innych jednostkach na moment ich nabycia odpowiada, co do zasady, wartości środków pieniężnych wydanych na ich nabycie i jest to ich wartość godziwa, która wyraża się przez cenę zakupu bądź cenę nabycia.

Jednocześnie należy zaznaczyć, iż nie wszystkie jednostki są zobowiązane do stosowania rozporządzenia w sprawie instrumentów finansowych. Na mocy art. 28b ustawy o rachunkowości, przepisów ww. rozporządzenia mogą nie stosować jednostki, które za poprzedni rok obrotowy nie przekroczyły co najmniej dwóch z następujących trzech wielkości:

1) 25.500.000 zł - w przypadku sumy aktywów bilansu na koniec roku obrotowego,

2) 51.000.000 zł - w przypadku przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów za rok obrotowy,

3) 50 osób - w przypadku średniorocznego zatrudnienia w przeliczeniu na pełne etaty.

Powyższego uproszczenia nie stosuje się do jednostek, o których mowa w art. 3 ust. 1e pkt 1-6 ustawy o rachunkowości oraz jednostek mikro (co do zasady jednostki mikro wyceniają długoterminowe aktywa finansowe zgodnie z ustawą o rachunkowości.

Jeżeli zatem spółka będąca posiadaczem 25% udziałów w innej spółce wykupiła od innego posiadacza kolejne 25% tej spółki, ale po cenie wyższej (ustalonej przez rzeczoznawcę), to fakt ten nie ma wpływu na wartość już posiadanych udziałów.

Zakładając, iż pytająca jednostka nie stosuje przepisów rozporządzenia w sprawie instrumentów finansowych, w dalszej części opracowania przedstawimy zasady wyceny bilansowej udziałów w innych jednostkach, dokonywanej wyłącznie na podstawie przepisów ustawy o rachunkowości.

Na dzień bilansowy udziały w innych jednostkach zakwalifikowane do inwestycji długoterminowych (tj. przeznaczonych do zbycia w okresie dłuższym niż 12 miesięcy od dnia bilansowego) wycenia się w oparciu o art. 28 ust. 1 pkt 3 ustawy o rachunkowości. W świetle tego przepisu wyceny bilansowej udziałów w innych jednostkach zaliczonych do aktywów trwałych należy dokonywać według ceny nabycia pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub według wartości godziwej albo skorygowanej ceny nabycia, jeżeli dla danego składnika aktywów został określony termin wymagalności. Wartość w cenie nabycia można przeszacować do wartości w cenie rynkowej, a różnicę z przeszacowania rozliczyć zgodnie z art. 35 ust. 4 ustawy o rachunkowości, tj. skutki przeszacowania powodujące wzrost ich wartości do poziomu cen rynkowych, zwiększają kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Natomiast obniżenie wartości inwestycji uprzednio przeszacowanej do wysokości kwoty, o którą podwyższono z tego tytułu kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, jeżeli kwota różnicy z przeszacowania nie była do dnia wyceny rozliczona, zmniejsza ten kapitał (fundusz). W pozostałych przypadkach skutki obniżenia wartości inwestycji zalicza się do kosztów finansowych. Wzrost wartości danej inwestycji bezpośrednio wiążący się z uprzednim obniżeniem jej wartości, zaliczonym do kosztów finansowych, ujmuje się do wysokości tych kosztów jako przychody finansowe.

Niemniej jednak, mając na uwadze fakt, iż nie istnieje aktywny rynek udziałów, ich wyceny dokonuje się według ceny nabycia przy zachowaniu zasady ostrożnej wyceny, czyli przy uwzględnieniu skutków trwałej utraty wartości.

Podobnie jak udziały uznane za długoterminowe aktywa finansowe, wycenia się na dzień bilansowy udziały w jednostkach podporządkowanych zaliczone do aktywów trwałych. Wycena ta może się więc odbywać według ceny nabycia pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub wartości godziwej (tj. w zasadzie w cenie rynkowej). Na podstawie art. 28 ust. 1 pkt 4 ustawy o rachunkowości, do wyceny tych udziałów można stosować również metodę praw własności, pod warunkiem, że będzie ona stosowana jednolicie wobec wszystkich jednostek podporządkowanych.