Jakich zapisów unikać w umowach z konsumentami?

Zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, mające status przedsiębiorcy zobowiązane są do tzw. podwyższonej staranności wynikającej z zarobkowego, profesjonalnego prowadzenia działalności gospodarczej. Regulacje te nie znajdują zastosowania do konsumentów, którzy jako słabsi uczestnicy rynku otoczeni są szczególną ochroną w sporze z przedsiębiorcą. Dlatego prowadząc działalność, warto mieć świadomość, jakich zapisów należy unikać w umowach z konsumentami.

Podmioty posiadające status przedsiębiorcy zobowiązane są do stosowania bardziej rygorystycznych przepisów niż np. osoba prywatna sprzedająca towar będący jej własnością. Dlatego w pierwszej kolejności trzeba ustalić, kto należy do tego grona. Definicja przedsiębiorcy określona jest w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1829 ze zm.). Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Przy czym za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

Definicja konsumenta wynika natomiast z art. 22¹ Kodeksu cywilnego. Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Umowy z przedsiębiorcami

Chociaż podwyższony wzorzec staranności przedsiębiorcy odnosi się także do umów zawieranych z innymi profesjonalnymi uczestnikami obrotu, to w takim przypadku zastosowanie znajduje zasada swobody umów wynikająca z art. 353¹ K.c., a żadna ze stron nie korzysta ze szczególnej ochrony. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zatem strony w obrocie gospodarczym mogą dowolnie ukształtować stosunek umowny, byle nie naruszyły granic, o których mowa w przywołanym przepisie.

Sposób, w jaki należy określać wymagany od przedsiębiorców podwyższony wzorzec staranności, został wskazany m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 6 października 2016 r., sygn. akt I ACa 246/16, przy czym znajduje on zastosowanie zarówno do umów z konsumentami, jak i z przedsiębiorcami. Sąd wskazał, że wzorzec należytej staranności ujęty w art. 355 § 2 K.c. oznacza, że staranność wymagana w stosunkach danego rodzaju będzie musiała być uwzględniana w odniesieniu do wiedzy, doświadczenia i umiejętności praktycznych, jakie wymagane są od przedsiębiorcy podejmującego się określonej działalności.

Klauzule niedozwolone

Podstawowe ograniczenie, które obowiązuje przedsiębiorców w umowach z konsumentami, wynika z przepisów dotyczących niedozwolonych klauzul umownych. Dotyczą one przede wszystkim sytuacji związanych z zawieraniem z konsumentem umowy przy wykorzystaniu tzw. wzorców umownych, czyli np. ogólnych warunków umownych, wzorów umowy czy regulaminów. Stosowanie przez przedsiębiorców gotowych druków umów (wzorców umownych) czy np. regulaminów sklepu, zawierających niedozwolone postanowienia umowne, jest o tyle niebezpieczne, że zawarta umowa jest ważna, jednak konsument w razie jakiegokolwiek sporu może stosunkowo łatwo uniknąć negatywnych dla niego konsekwencji. Wynika to z treści art. 385¹ § 1 K.c.

Zgodnie z tym przepisem postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Przy czym, co ważne, przepis ten nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Zatem nie znajdzie on, co do zasady, zastosowania np. do postanowień umowy dotyczących ceny usługi, gdy w umowie z konsumentem strony w sposób jasny i zrozumiały określiły cenę. Może on natomiast znaleźć zastosowanie do innych istotnych dla przedsiębiorcy postanowień umownych, jak np. możliwość reklamacji, zwrotu towaru, sposób wykonania usługi itp.

Skutki w praktyce

Stosowanie wskazanego przepisu w praktyce jest dotkliwe dla większości przedsiębiorców. Bazując bowiem na umowie zawartej z konsumentem są oni często przekonani o słuszności swojego stanowiska. Konsument nie musi jednak występować o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolony. Wystarczy bowiem, gdy w sporze z przedsiębiorcą podniesie zarzut dotyczący niedozwolonych postanowień umownych odnosząc go do konkretnych fragmentów umowy, a sąd dokona badania czy faktycznie w sprawie występują niedozwolone postanowienia umowne.

Skutkiem stwierdzenia takiego stanu rzeczy jest brak związania konsumenta danym postanowieniem umownym (art. 385¹ § 2 K.c.), strony związane są natomiast umową w pozostałym zakresie. Przedsiębiorca może bronić się wskazując, iż zapisy umowne kwestionowane przez konsumenta były uzgodnione indywidualnie, a zatem art. 385¹ § 1 K.c. nie znajduje do nich zastosowania. Jednak jak wynika z art. 385¹ § 3 K.c. nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały.

Chcąc uniknąć stosowania niedozwolonych postanowień umownych warto zapoznać się z treścią rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Jest on dostępny na stronie internetowej Urzędu. Przepisy Kodeksu cywilnego zawierają także ogólne wytyczne określające jakiego rodzaju przepisy są klauzulami niedozwolonymi.

Decyzje prezesa UOKiK

Oprócz "starego" rejestru klauzul niedozwolonych, który może być dla przedsiębiorcy źródłem informacji na temat tego, jakich postanowień umowy unikać we wzorcach umów zawieranych z konsumentami, na skutek zmian w prawie należy także mieć na uwadze decyzje Prezesa UOKiK. Na mocy nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2015 r. poz. 184 ze zm.), która obowiązuje od kwietnia 2016 r., w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone nie orzeka już Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK), lecz leżą one w kompetencji Prezesa UOKiK.

Na mocy art. 23b ust. 1 tej ustawy Prezes UOKiK wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazującą jego wykorzystywania, jeżeli stwierdzi stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa w art. 385¹ § 1 K.c. Prezes Urzędu został zatem wyposażony w bardzo szerokie kompetencje. Wcześniej uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone klauzule umowne należało bowiem do sądu. Zatem w razie wątpliwości czy dane postanowienie może mieć charakter niedozwolony przedsiębiorca lub osoba, która na jego zlecenie przygotowuje wzorzec umowny, powinien przeanalizować nie tylko rejestr niedozwolonych klauzul umownych, ale także decyzje Prezesa UOKiK.

Co ważne, prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji (art. 23d ustawy o ochronie konkurencji).

Nieuczciwa konkurencja

Konkurencja podlega szczególnej ochronie w systemie prawnym państw należących do Unii Europejskiej, dlatego jej ochronie służy wiele aktów prawnych. Jednak z punktu widzenia umów zawieranych z konsumentami należy szczególnie pamiętać o ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Zgodnie z zawartą w niej definicją przedsiębiorcami, w rozumieniu ustawy, są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodową uczestniczą w działalności gospodarczej. Ustawa znajduje zastosowanie do czynów nieuczciwej konkurencji wymierzonych zarówno w innego przedsiębiorcę, jak i klienta. Chodzi o działania sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagrażają one lub naruszają ich interesy. Zawiera ona zbiorcze określenie czynów nieuczciwej konkurencji.

Ustawa zawiera wyjaśnienie na czym polegają poszczególne czyny nieuczciwej konkurencji, a także regulacje dotyczące rozpowszechniania fałszywej informacji na temat konkurentów i zakazanej reklamy. Naruszenie jej norm może pociągać za sobą dotkliwe konsekwencje w postaci np. obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody, wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, czy zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny. Przy czym dotyczy to sytuacji, gdy czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji zawiera także przepisy karne.

Nieuczciwe praktyki rynkowe

Kolejną ustawą, która ogranicza swobodę w umowach zawieranych z konsumentami, jest ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. z 2016 r. poz. 3 ze zm.). Zakazuje ona stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych wobec konsumentów. Przy czym praktyka rynkowa jest nieuczciwa, jeśli jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i w istotny sposób zniekształca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu.

Dodatkowo, jak wynika z art. 4 ust. 2 ustawy, za nieuczciwą uznaje się w szczególności praktykę rynkową wprowadzającą w błąd oraz agresywną praktykę rynkową, a także stosowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk. Co ważne, praktykę rynkową uznaje się za działanie wprowadzające w błąd, jeżeli działanie to w jakikolwiek sposób powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął. Przekroczenie przepisów przywołanej ustawy także może wiązać się z odpowiedzialnością cywilną i karną. Jej przepisy mogą natomiast pomóc przedsiębiorcy np. przy tworzeniu kodeksu dobrych praktyk, dlatego warto szczegółowo zapoznać się z jej treścią.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.)

Ustawa z dnia 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 ze zm.)