Zasady przyjmowania i odrzucania spadku

Źródłem bardzo wielu problemów dla spadkobierców jest przepis, w myśl którego brak oświadczenia spadkobiercy w określonym terminie o tym czy spadek przyjmuje, czy go odrzuca skutkuje tym, że dochodzi do przyjęcia spadku z pełną odpowiedzialnością za długi (tzw. proste przyjęcie). Ostatnia zmiana przepisów wprowadza odmienną regulację i sprawia, że z milczeniem spadkobiercy nie będą związane aż tak poważne konsekwencje.

Przyjęcie i odrzucenie spadku

W obecnym stanie prawnym spadkobierca może w terminie sześciu miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku, tj. z reguły od dnia śmierci spadkodawcy - zdecydować czy spadek przyjmuje, czy rezygnuje z dziedziczenia i spadek odrzuca. Przyjmując spadek można wybrać pełną bądź ograniczoną odpowiedzialność za długi, które pozostawił spadkodawca. Oświadczenie składa się w sądzie bądź u notariusza. W sytuacji gdy spadkobierca spadku nie odrzuci, przyjmuje go z pełną odpowiedzialnością za długi spadkowe. Nigdy nie ma pewności jak duży jest majątek zmarłego.

Brak oświadczenia - przed i po zmianach

Przyczyn milczenia (braku działania) ze strony spadkobiercy może być wiele. Może to być działanie świadome, podyktowane wiedzą iż majątek zmarłego jest tak duży, że nie ma ryzyka, by pełna odpowiedzialność cokolwiek zmieniła dla spadkobiercy. Częściej jednak jest to związane bądź z brakiem wiedzy o skutkach prawnych milczenia bądź tym, że spadkobierca zapomniał dopełnić powyższej formalności, przegapił termin, choć miał świadomość tego jak surowe skutki prawne związane są z brakiem jego działania.

Uzasadnieniem dla takiego kształtu przepisów była ochrona wierzycieli. Chodziło o to, by śmierć dłużnika nie sprawiała, że dług nie będzie spłacony przez spadkobiercę w sytuacji, gdy aktywa majątku zmarłego były nieznaczne. Ustawodawca stworzył zatem mechanizm, który zwiększał prawdopodobieństwo przyjęcia spadku z pełną odpowiedzialnością za długi. Należy wyjaśnić, iż spadkobierca - od chwili przyjęcia spadku - odpowiada za zobowiązania spadkowe całym swoim majątkiem, a więc nie tylko tą częścią majątku którą otrzymał tytułem spadku, ale każdym składnikiem, który posiada i np. nabył wiele lat wcześniej. Coraz powszechniej krytykowano jednak takie uprzywilejowanie pozycji wierzycieli kosztem spadkobierców.

Analizując obowiązujący stan prawny trzeba jednak dodać, że Kodeks cywilny przewiduje pewne wyjątki łagodzące powyższe skutki. W sytuacji gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Co więcej, jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Zmiana przepisów całkowicie upraszcza sprawę. Nowelizacja sprowadza się do "odwrócenia" dotychczas obowiązującej reguły - po zmianie brak oświadczenia spadkobiercy w terminie będzie jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (znowelizowana treść art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego). Po wejściu przepisów w życie każda osoba, nie tylko małoletnia, w razie braku działania będzie odpowiadać za długi tylko do wysokości stanu czynnego spadku.

"Prywatny" wykaz inwentarza

Nowelizacja wprowadza nową instytucję, tzw. wykaz inwentarza (instytucja niezależna od spisu inwentarza). Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (jak również zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu) może złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. Wykaz inwentarza składany przed notariuszem zostaje objęty protokołem. Dokument może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę. Należy to zrobić w sądzie spadku lub w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz. Wykaz będzie składny według ustalonego wzoru (na formularzu).

Istota wykazu inwentarza jest podobna do spisu inwentarza - ustalenie wartości spadku, tym samym ograniczenie kwotowe odpowiedzialności spadkobiercy. W myśl nowych przepisów w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości inwentarza ustalonego w wykazie albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Jednakże powyższe ograniczenie odpowiedzialności nie ma zastosowania, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza składający wykaz uzupełnia go.

Spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza spłaca długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem. Nie może jednak zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu.

Od chwili sporządzenia spisu inwentarza spadkobierca spłaca długi spadkowe zgodnie ze sporządzonym spisem.

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacił niektóre długi spadkowe, a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między wartością stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił. Natomiast gdyby o innych długach spadkowych wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Nie dotyczy to spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.

Nowe przepisy wejdą w życie w ciągu sześciu miesięcy od dnia ich ogłoszenia, tj. 18 października 2015 r. Nadmienić należy, że zmienionych przepisów nie stosuje się do spadków otwartych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 20.03.2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 539)