Umorzenie udziałów w spółce z o.o.

Udziały w spółce z o.o. mogą być umarzane po wpisie spółki do rejestru i pod warunkiem, że umowa spółki przewiduje taką możliwość. Umorzenie oznacza definitywne unicestwienie udziału. Gdy umorzone zostaną wszystkie udziały danego wspólnika, przestanie on być udziałowcem spółki. Jeżeli wspólnik wyrazi zgodę i umorzenie jego udziałów następuje bez wynagrodzenia, to dla celów podatku dochodowego nie uzyskuje on przychodu. Przychód ten powstaje tylko wtedy, gdy umorzenie następuje za wynagrodzeniem.

Umorzenie według Kodeksu spółek handlowych

Kodeks spółek handlowych nie definiuje pojęcia umorzenia, jego regulacje skupiają się natomiast na warunkach, sposobie i trybie umorzenia. Wyróżnić można trzy jego rodzaje:

• dobrowolne - za zgodą udziałowca,
   
• przymusowe - bez zgody udziałowca na podstawie uchwały wspólników, zgodnie z przesłankami i trybem określonym w umowie spółki,
   
• tzw. automatyczne (warunkowe) - dochodzi ono do skutku w razie ziszczenia się określonych w umowie spółki zdarzeń bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników (art. 199 § 4-5 K.s.h.).

Co w umowie spółki?

Udział może być umorzony jedynie po wpisie spółki do rejestru i tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi (art. 199 § 1 K.s.h.). Zatem jeżeli w danej spółce umowa spółki milczy na temat umorzenia, to konieczne jest najpierw wprowadzenie do jej treści stosownych zmian. Modyfikacja umowy spółki z o.o. dla swej skuteczności wymaga wpisu w KRS. Dlatego też uchwały w sprawie zmiany umowy spółki nie można łączyć z uchwałą w sprawie umorzenia.

Treść umowy spółki przesądza zarówno o tym, czy procedurę umorzenia można przeprowadzić w spółce, jak i o tym, jaki rodzaj umorzenia można wykorzystać. Jeżeli treść umowy ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że udziały mogą być umorzone, to oznacza to możliwość zastosowania tylko i wyłącznie umorzenia dobrowolnego.

W przypadku umorzenia przymusowego w umowie spółki muszą być wskazane jego przesłanki i tryb (art. 199 § 1 zd. ostatnie K.s.h.). Z kolei odnośnie umorzenia automatycznego z umowy spółki powinno jasno wynikać, jakie zdarzenie (zdarzenia) stanowi/-ą przesłankę umorzenia. Ponadto z umowy powinno wynikać że w razie ziszczenia się określonego w niej zdarzenia udział ulega umorzeniu bez konieczności podejmowania uchwały przez wspólników.

Umorzenie nie może prowadzić do zmniejszenia kapitału zakładowego poniżej minimum ustawowego, tj. 5.000 zł.

Procedura umorzenia

Niezależnie od tego, do jakiego umorzenia ma dojść w spółce, to zarząd jest organem, który organizuje procedurę i powinien czuwać nad prawidłowym jej przebiegiem. Musi zatem przede wszystkim mieć wiedzę na temat, czy umorzenie będzie odpłatne (co jest zasadą), a jeżeli tak, jakie będzie źródło jego finansowania. Czy będzie to czysty zysk, czy też środki uwolnione na skutek obniżenia kapitału zakładowego. W pierwszym przypadku nie ma potrzeby zmniejszania kapitału zakładowego, a w konsekwencji wprowadzania zmian do umowy spółki (art. 199 § 6 K.s.h.). Wysokość kapitału zakładowego pozostaje w tej samej wielkości. Przy czym po umorzeniu suma udziałów jest mniejsza od wysokości kapitału zakładowego. Nie jest to jednak sytuacja nieprawidłowa. Spółka, która umarza udziały z czystego zysku, nie jest obowiązana do dostosowania wartości udziałów, tak aby ich suma nominalna odpowiadała wysokości kapitału zakładowego. Jeżeli jednak wspólnicy będą chcieli, mogą po umorzeniu podjąć uchwałę w sprawie zmiany umowy spółki o dostosowaniu wartości pozostałych udziałów do niezmienionej wielkości kapitału zakładowego.

Natomiast w razie finansowania umorzenia poprzez obniżenie kapitału zakładowego procedura będzie dłuższa i wymagająca. Należy bowiem wówczas zachować wymogi przewidziane dla zmiany umowy spółki. Oznacza to konieczność zaprotokołowania przez notariusza uchwały wspólników w razie umorzenia dobrowolnego i przymusowego bądź oświadczenia wszystkich członków zarządu w przypadku umorzenia automatycznego. Ponadto zasadniczo zachodzi potrzeba przeprowadzenia tzw. postępowania konwokacyjnego określonego w art. 264 § 1 K.s.h. (mającego na celu m.in. ochronę wierzycieli), co znacznie wydłuża całą procedurę.

Kto decyduje?

W przypadku umorzenia dobrowolnego i przymusowego rola zarządu sprowadza się do przygotowania zgromadzenia wspólników bądź głosowania pisemnego. Decyzja co do tych dwóch typów umorzenia wymaga bowiem uchwały wspólników. Powinna ona określać w szczególności podstawę prawną umorzenia i wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział (art. 199 § 2 K.s.h.). Uchwała w sprawie umorzenia przymusowego musi także zawierać uzasadnienie.

Poza uchwałą w razie umorzenia dobrowolnego konieczna jest zgoda udziałowca (najlepiej wyrażona na piśmie) i nabycie udziałów przez spółkę. Wspólnik, którego udziały są umarzane i spółka zawierają umowę, na mocy której spółka nabywa udziały w celu umorzenia. Umowy tej nie należy utożsamiać z umową sprzedaży, dlatego też nie podlega ona PCC.

Z kolei w razie przymusowego umorzenia należy zrealizować postanowienia umowy spółki, które określają jego przesłanki i tryb.

Odnośnie trzeciego rodzaju umorzenia, dochodzi do niego na skutek zaistnienia określonego zdarzenia. W takim przypadku zarząd jest tym organem, który stwierdza ten fakt i zobowiązany jest powziąć niezwłocznie uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego, chyba że umorzenie udziału następuje z czystego zysku (art. 199 § 5 K.s.h.). Z tym że powzięcie uchwały przez zarząd wskazane jest także w razie finansowania umorzenia z zysku, ale wówczas nie ma obowiązku przeprowadzania procedury obniżenia kapitału zakładowego. Do umorzenia automatycznego stosuje się przepisy o umorzeniu przymusowym (art. 199 § 4 K.s.h.).

Wysokość wynagrodzenia

Wspólnikowi należy się wynagrodzenie za umarzane udziały. Kodeks spółek handlowych gwarantuje jego minimalną wysokość w przypadku umorzenia przymusowego i automatycznego (art. 199 § 2 i 4 K.s.h.). I tak, nie może być ono niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników (art. 199 § 2 K.s.h.).

W pozostałych przypadkach wspólnicy mają swobodę w ustalaniu kwot związanych z wypłatami za umarzany udział. Przy czym należy uwzględnić postanowienia umowy spółki. Może ona bowiem określać ekwiwalent za umarzane udziały. Jeżeli brak jest regulacji umownych, o wynagrodzeniu za umorzone udziały decydują strony umowy nabycia tych udziałów, tj. wspólnik, którego udziały są umarzane, oraz spółka.

Wynagrodzenie za umarzane udziały może odpowiadać ich wartości rynkowej czy nominalnej, ale może być też zupełnie inne. Jeżeli wspólnik wyrazi zgodę, umorzenie jego udziałów może nastąpić bez wynagrodzenia (art. 199 § 3 K.s.h.). Wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział musi być wskazana w uchwale zgromadzenia wspólników. Jej podjęcie jest niezbędne w razie dobrowolnego i przymusowego umorzenia udziału.

Konsekwencje umorzenia

Skuteczne przeprowadzenie procedury umorzenia będzie oznaczało, że wspólnik będzie posiadał mniejszą ilość udziałów bądź straci status udziałowca. W każdym z tych przypadków zarząd zobowiązany jest odnotować zmiany w księdze udziałów i wywiązać się z obowiązków wobec sądu rejestrowego.

Do akt rejestrowych spółki należy złożyć podpisaną przez wszystkich członków zarządu nową listę wspólników (art. 188 § 3 K.s.h.). Koszt opłaty sądowej od wniosku o przyjęcie dokumentu do akt to 40 zł. Jej złożenie jest wystarczające, gdy umorzenie nie powoduje zmian w kręgu wspólników reprezentujących samodzielnie lub łącznie z innymi podmiotami co najmniej 10% kapitału zakładowego bądź w ilości i łącznej wysokości posiadanych przez nich udziałów. Te dane wpisywane są bowiem do rejestru przedsiębiorców. Ich modyfikacje wymagają złożenia wniosku o wpis zmian w rejestrze, za który łącznie trzeba będzie zapłacić 500 zł.

Umorzenie udziałów w aspekcie podatku dochodowego

Przychód z umorzenia u osób fizycznych

Wynagrodzenie otrzymane przez osoby fizyczne z tytułu umorzenia udziałów zaliczane jest do przychodów z kapitałów pieniężnych. W przypadku umorzenia:

• dobrowolnego - powstaje przychód w rozumieniu art. 17 ust. 1 pkt 6 lit. a) ustawy o pdof, tj. z odpłatnego zbycia udziałów w spółkach mających osobowość prawną,
   
• przymusowego lub warunkowego - jest to przychód w rozumieniu art. 17 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 24 ust. 5 pkt 1 ustawy o pdof, tj. przychód z udziału w zyskach osób prawnych (z umorzenia udziałów).

» umorzenie dobrowolne

W przypadku umorzenia dobrowolnego dochodzi do zaistnienia dwóch niezależnych czynności prawnych. W pierwszej kolejności mamy do czynienia ze zbyciem udziałów przez wspólnika na rzecz spółki, a w drugiej - z umorzeniem tych udziałów przez spółkę. Przy czym tytułem do uzyskania przychodu przez wspólnika jest odpłatne zbycie udziałów.

Za przychód z tego tytułu uważa się kwoty należne, choćby nie zostały faktycznie otrzymane. Zatem datą decydującą o powstaniu przychodu jest data przeniesienia własności udziałów. Z kolei data zapłaty przez nabywcę umówionej ceny jest bez znaczenia.

W związku z tym, że spółka staje się właścicielem udziałów z chwilą zawarcia umowy ich zbycia oznacza to, że w dacie zawarcia tej umowy po stronie wspólnika zbywającego te udziały powstaje przychód. W tym przypadku to wspólnik (udziałowiec) jest zobowiązany do samodzielnego rozliczenia tej transakcji. W myśl art. 30b ust. 1 ustawy o pdof, musi od niej zapłacić podatek dochodowy według stawki 19%. Przy czym podatek ten należy zapłacić od dochodu udziałów, tj. przychodu z odpłatnego zbycia pomniejszonego o koszty jego uzyskania określone na podstawie:

• art. 22 ust. 1f ustawy o pdof - jeżeli udziały zostały objęte za wkład niepieniężny,
   
• art. 22 ust. 1ł ustawy o pdof - w przypadku umarzania udziałów powstałych z przekształcenia przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną w spółkę kapitałową,
   
• art. 23 ust. 1 pkt 38 ustawy o pdof - gdy udziały zostały objęte w zamian za pieniądze.

Podatek obliczony według wskazanych zasad udziałowiec zobowiązany jest uiścić na rachunek właściwego urzędu skarbowego do 30 kwietnia roku następującego po roku, w którym uzyskał dochód. Ponadto musi on złożyć, w tym samym terminie, zeznanie PIT-38. Obowiązek jego złożenia wystąpi także, gdy ze sprzedaży udziałów podatnik poniesie stratę.

W ustaleniu dochodu do opodatkowania pomocna jest informacja PIT-8C, którą musi sporządzić spółka z o.o. (do końca lutego następującego po roku podatkowym), na rzecz której doszło do zbycia udziałów w celu ich późniejszego umorzenia.

» umorzenie przymusowe lub warunkowe

Wynagrodzenie uzyskane w związku z umorzeniem przymusowym i warunkowym stanowi przychód z udziału w zyskach osób prawnych. Powstaje on w dacie otrzymania lub postawienia tego wynagrodzenia do dyspozycji udziałowca. Przy czym opodatkowaniu nie podlega przychód, a dochód. Do jego ustalenia znajduje zastosowanie art. 24 ust. 5d ustawy o pdof, z którego wynika, że jest nim nadwyżka przychodu nad kosztami uzyskania przychodu ustalonymi zgodnie z art. 22 ust. 1f albo 1ł, albo art. 23 ust. 1 pkt 38 ustawy o pdof. Jeżeli natomiast do nabycia zbywanych udziałów doszło w drodze spadku lub darowizny, koszty ustala się w wysokości wartości udziałów z dnia nabycia.

Obowiązek rozliczenia podatku dochodowego od dochodu z umorzenia przymusowego i warunkowego spoczywa na spółce jako płatniku dokonującym wypłaty należności za umorzone udziały (art. 41 ust. 4 ustawy o pdof). Od dochodu z umorzenia udziałów uzyskanego przez udziałowca mającego miejsce zamieszkania w Polsce musi ona pobrać zryczałtowany podatek dochodowy w wysokości 19% (art. 30a ust. 1 pkt 4 ustawy o pdof) i przekazać do urzędu skarbowego w terminie do dnia 20. miesiąca następującego po miesiącu, w którym go pobrała. Ponadto w terminie do końca stycznia następnego roku musi ona przesłać do urzędu skarbowego deklarację PIT-8AR, z wykazaną kwotą pobranego z tego tytułu podatku. Deklaracji tej ani żadnej innej (w zakresie dochodów z umorzenia) nie przekazuje udziałowcowi. Uzyskanych z tego tytułu dochodów nie wykazuje on bowiem w zeznaniu podatkowym (art. 45 ust. 3 ustawy o pdof).

Umorzenie udziałów danego wspólnika jest obojętne podatkowo dla pozostałych wspólników, których udziały nie ulegają umorzeniu.

Podatek osób prawnych

U wspólnika będącego osobą prawną dochód z umorzenia udziałów w spółce z o.o. jest kwalifikowany do dochodów z udziału w zyskach osób prawnych, jeżeli udziały te zostały wcześniej objęte w zamian za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część (art. 10 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 10 ust. 1b ustawy o pdop). Przy czym regulacja ta odnosi się do dochodu uzyskanego w wyniku umorzenia przymusowego i warunkowego. Podlega on opodatkowaniu zryczałtowanym podatkiem dochodowym, według stawki 19% (art. 22 ust. 1 ustawy o pdop). Do jego poboru zobowiązana jest spółka dokonująca wypłaty należności za umarzane udziały (płatnik). Przy czym jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 22 ust. 4-6 ustawy o pdof, wówczas dochód uzyskany w wyniku umorzenia podlega zwolnieniu od podatku dochodowego, a spółka umarzająca zwolniona jest z obowiązku potrącania podatku.

Inne zasady opodatkowania mają zastosowanie, jeżeli dochodzi do umorzenia warunkowego i przymusowego udziałów objętych w zamian za wkład niepieniężny w postaci przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części. Uzyskane z tytułu tego zbycia wynagrodzenie zaliczane jest do przychodów opodatkowanych na zasadach ogólnych, określonych ustawą o pdop. Przy czym w przychodach tych nie uwzględnia się kwot otrzymanych z odpłatnego zbycia tych udziałów, w części stanowiącej koszt ich nabycia lub objęcia (art. 12 ust. 1 pkt 8 i ust. 4 pkt 3 ustawy o pdop).

Również zbycie udziałów na rzecz spółki w celu ich umorzenia (tzw. umorzenie dobrowolne) podlega, u wspólnika będącego osobą prawną, opodatkowaniu na zasadach ogólnych (nie jest kwalifikowane jako dochód z tytułu udziału w zyskach osób prawnych. Oznacza to, że przychód uzyskany z tego tytułu podlega rozliczeniu bezpośrednio przez podatnika. W kwestii ustalania przychodu z tytułu tego zbycia zastosowanie znajduje art. 12 ust. 4 pkt 3 tej ustawy. W jego myśl do przychodów nie zalicza się kwot otrzymanych z odpłatnego zbycia udziałów na rzecz spółki w celu ich umorzenia - w części stanowiącej koszt ich nabycia bądź objęcia. Tak więc wydatki na nabycie/objęcie udziałów w momencie ich zbycia w celu umorzenia pomniejszają przychód z tej transakcji. Do przychodów zalicza się tylko nadwyżkę wynagrodzenia uzyskanego z tytułu zbycia przedmiotowych udziałów nad kosztami poniesionymi na ich objęcie/nabycie.

Skutki podatkowe w spółce umarzającej

Umorzenie udziałów własnych (dobrowolne, przymusowe oraz warunkowe), zarówno za wynagrodzeniem, jak i bez wynagrodzenia nie prowadzi do powstania przychodu po stronie spółki z o.o. Zdarzenie to jest dla niej obojętne podatkowo. W wyniku tych umorzeń nie uzyskuje bowiem żadnego przysporzenia o wymiarze finansowym. Istotą tych czynności jest bowiem przesunięcie (przeksięgowanie) części środków spółki w ramach jej kapitału własnego.

Biorąc pod uwagę, że w wyniku umorzenia udziałów nie dochodzi po stronie spółki do jakiegokolwiek przysporzenia majątkowego, operacje ta nie może być uznana za świadczenie nieodpłatne. Nie może być również utożsamiana z umorzeniem zobowiązań spółki. W rezultacie nie ma tu zastosowania ani art. 12 ust. 1 pkt 2 ustawy o pdop, ani art. 12 ust. 1 pkt 3 tej ustawy.

Ewidencja umorzenia udziałów w księgach rachunkowych

Umorzenie udziałów własnych w spółce z o.o.

Udziały nabyte od wspólnika celem umorzenia zalicza się do aktywów krótkoterminowych i ujmuje w księgach rachunkowych z uwzględnieniem art. 36a ust. 2 i 3 ustawy o rachunkowości. Z przepisów tych wynika, że w przypadku umorzenia udziałów własnych w drodze obniżenia kapitału zakładowego, dodatnią różnicę między ich wartością nominalną a ceną nabycia odnosi się na kapitał zapasowy. Ujemną różnicę należy ująć jako zmniejszenie kapitału zapasowego, a pozostałą część ujemnej różnicy, przewyższającą kapitał zapasowy, jako stratę z lat ubiegłych i opisać w informacji dodatkowej w sprawozdaniu finansowym za rok, w którym nastąpiło obniżenie kapitału zakładowego. Ewidencja w księgach rachunkowych tego zdarzenia przebiegać może zapisami:

1. Nabycie udziałów własnych - wartość w cenie nabycia:

- Wn konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe",

- Ma konto 24 "Pozostałe rozrachunki" (w analityce: Konto imienne wspólnika).

2. WB - uregulowanie zapłaty na rzecz wspólnika:

- Wn konto 24 "Pozostałe rozrachunki" (w analityce: Konto imienne wspólnika),

- Ma konto 13-0 "Rachunek bieżący".

3. Umorzenie udziałów - w dacie rejestracji obniżenia kapitału zakładowego:

a) wartość nominalna udziałów

- Wn konto 80 "Kapitał zakładowy",

- Ma konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe",

b) różnica między ceną nabycia a wartością nominalną udziałów własnych

• nadwyżka wartości nominalnej

- Wn konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe",

- Ma konto 81-1 "Kapitał zapasowy",

• nadwyżka ceny nabycia - do wysokości kapitału zapasowego

- Wn konto 81-1 "Kapitał zapasowy",

- Ma konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe",

• nadwyżka ceny nabycia - różnica przewyższająca kapitał zapasowy

- Wn konto 82 "Rozliczenie wyniku finansowego",

- Ma konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe".

Jeżeli umorzenie udziałów własnych następuje z czystego zysku, wówczas pod datą podjęcia uchwały w sprawie podziału zysku netto za dany rok obrotowy dokonuje się zapisu:

- Wn konto 82 "Rozliczenie wyniku finansowego" lub konto 81-2 "Kapitał rezerwowy",

- Ma konto 14 "Krótkoterminowe aktywa finansowe".

Ujęcie w księgach rachunkowych wspólnika

Umorzone udziały przestają spełniać definicję aktywów. W momencie ich zbycia w celu umorzenia wspólnik powinien wyksięgować ich wartość nominalną z ewidencji bilansowej. Będzie to wiązało się z odniesieniem wartości udziałów do kosztów finansowych, zapisem:

- Wn konto 75-1 "Koszty finansowe",

- Ma konto 03 "Długoterminowe aktywa finansowe".

Z kolei wartość otrzymanego wynagrodzenia za zbyte udziały na rzecz spółki wspólnik zaliczy do przychodów finansowych i ujmuje w księgach zapisem:

- Wn konto 24 "Pozostałe rozrachunki" (w analityce: Konto spółki z o.o.),

- Ma konto 75-0 "Przychody finansowe".

Gdy następuje zbycie udziałów celem ich umorzenia bez wynagrodzenia, nie można uznać, że wydatki poniesione na ich nabycie zostały poniesione w celu osiągnięcia przychodów. Zatem w takim przypadku kwoty ujętej na koncie 75-1 nie zalicza się do kosztów uzyskania przychodów. Wskazane jest więc ujęcie jej w ewidencji analitycznej prowadzonej do tego konta jako koszty niestanowiące kosztów uzyskania przychodów (NKUP).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. nr 94, poz. 1037 ze zm.)

Ustawa z dnia 26.07.1991 r. o pdof (Dz. U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.)

Ustawa z dnia 15.02.1992 r. o pdop (Dz. U. z 2011 r. nr 74, poz. 397 ze zm.)

Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 2009 r. nr 152, poz. 1223 ze zm.)